با توجه به شش میلیارد مترمکعب ذخیره قابل برداشت فعلی، باقیمانده عمر ذخایر سفره آبی رفسنجان برابر با ۱۵ سال خواهد بود.
مریم حسنی سعدی در مقالهای که در اختیار گفتارنو قرار گرفته نوشت:
روند فعلی برداشت از ذخایر استاتیک سفره آب زیرزمینی رفسنجان، «دیر یا زود» ذخایر را تا آنجا کاهش خواهد داد که برداشت بیشتر از این ذخایر دیگر عملی و اقتصادی نباشد. در چنین زمانی تعداد اندکی از ۱۴۹۵ حلقه چاه فعلی، آبده باقی خواهند ماند. اینجاست که کشاورزان با انبوه پرسشهایی نظیر؛ این «دیر یا زود» کی فرا میرسد؟ و چه مقدار از عمر سفره آب زیرزمینی باقیمانده است؟ و آیا سرمایهگذاری هنگفت برای سیستمهای آبیاری نوین برای مدت باقیمانده کاری عاقلانه است یا خیر؟ مواجه میشوند.
در این مقاله، با فرض واقعگرایانه ادامه روند فعلی برداشت، منظور ما وارد شدن به نوعی تخمین برای باقیمانده عمر سفره آبی رفسنجان است. امری که تاکنون کارشناسان وزارت نیرو از انجام آن طفره رفتهاند.
برآورد عمر سفره آب زیرزمینی دشت رفسنجان
ذخایر سفره در آغاز
گزارش های وزارت نیرو مساحت سفره آبرفتی رفسنجان را در اوایل دهه پنجاه ۴۰۰۰ کیلومتر مربع معادل با ۴ میلیارد متر مربع برآورد می¬کند. همان منابع ضخامت متوسط لایه آبرفتی دشت رفسنجان را ۱۵۰ متر دانسته است که ۶ درصد از این لایه آبرفتی آب و ۹۴ درصد آن سنگ و خاک است. لذا با یک محاسبه ساده میتوان گفت که ارتفاع آب در سفره رفسنجان، قبل از حفر چاه عمیق و در زمان تعادل سفره، معادل مخزنی به عمق ۹ متر بوده است. پس حجم آب ذخیره شده در سفره آبی رفسنجان در زمان تعادل اولیه ۳۶ میلیارد متر مکعب برآورد می¬شود.
ذخایر کنونی سفره
ورودیها اینک برای دانستن وضع امروز این سفره، بازه زمانی ۵۰ ساله گذشته را به سه دوره ذیل تقسیم میکنیم:
الف- دوره ۱۵ ساله از سال ۴۴ تا ۵۸
طبق گزارشهای ارائه شده وزارت نیرو، ورودی دهه ۴۰ دشت رفسنجان و نوق ۱۶۴ میلیون مترمکعب بوده است. با در نظر گرفتن اینکه گزارشی درباره ورودی سالانه دشت انار در این دوره زمانی وجود ندارد، فرض را بر این میگیریم که ورودی این دشت کمی کمتر از دشت نوق و سالانه حدود ۴۰ میلیون مترمکعب باشد؛ در نتیجه ورودی سالانه محدوده مطالعاتی رفسنجان با احتساب فرض اخیر ۲۰۴ میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
ب- دوره ۲۰ ساله از سال ۵۸ تا ۷۸
برای به دست آوردن ورودی سالانه این دوره میانگین سالانه دوره اول و سوم را مبنا قرار دادهایم که برابر با ۱۴۲ میلیون مترمکعب است.
ج- دوره ۱۵ ساله از سال ۷۸ تا ۹۳
ورودی آب سالانه به سفره به میزان بارش سالیانه بستگی دارد. متوسط سالانه بارندگی از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ در محل فرودگاه کرمان ۱۷۰ میلیمتر گزارش شده است. در حالی که متوسط سالانه بارندگی در بین سالهای ۱۳۷۰ تا ۱۳۹۰ برابر ۱۳۱ میلیمتر بوده است؛ بنابراین متوسط بارندگی در دهه ۷۰ و ۸۰ نسبت به بارندگی در دهه ۳۰ و ۴۰، تقریباً ۲۲ درصد کاهش داشته است. با قبول این اصل که میزان متوسط بارندگی اثر مستقیم روی میزان تغذیه سفره آبی دشت رفسنجان دارد کاهش ۲۲ درصدی، متوسط سالانه تغذیه سفره آبی رفسنجان در ۱۵ سال دوره سوم را به ۱۶۰ میلیون مترمکعب کاهش میدهد. از سوی دیگر در ۱۵ ساله سوم به دلیل صدور پروانههای بهرهبرداری در بالادست این سفره، یعنی دشت های بردسیر و قریه العرب و کرمان، از این بابت نیز با کاهش تقریبی ۸۰ میلیون مترمکعب از میزان ورودی سفره آبی رفسنجان روبرو بودیم. نتیجه آنکه برای دوره سوم میزان متوسط ورودی سالانه به ۸۰ میلیون مترمکعب تقلیل داده میشود.
- بنابراین کل آب ورودی ۵۰ ساله گذشته به این سفره ۷۱۰۰ میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
برداشت ها – میزان برداشت از سفره در این ۵۰ سال در همان سه دوره زمانی برابر است با:
دوره ۱۵ ساله اول: بر اساس گزارشهای وزارت نیرو برداشت متوسط سالانه در این دوره ۴۵۰ میلیون مترمکعب است.
دوره ۲۰ ساله دوم: در این دوره به گواهی گزارشات وزارت نیرو کمترین و بیشترین میزان آبدهی چاه ها سالانه برابر ۴۵۰ و ۷۵۰ میلیون مترمکعب اعلام شده است. بنابراین متوسط برداشت طی این ۲۰ سال، سالانه ۶۰۰ میلیون مترمکعب باید دیده شود. از سویی در گزارشهای وزارت نیرو به نظر می رسد میزان آبدهی متوسط واحدهای بهرهبرداری کمتر از واقعیت درج شده باشد. برای این کم بودن میزان آبدهی میتوان دو احتمال در نظر گرفت. اینکه تعداد واحدهای بهرهبرداری زیاد گزارش شده باشد که بعید به نظر میرسد. و یا میزان برداشت کم گزارش شده باشد که مورد دوم محتملتر است. محاسبات میزان آبدهی چاهها، بر اساس ساعات کارکرد پروانه انجام شده که البته این مساله به هیچ وجه از سوی بهرهبرداران رعایت نمیشده است. با مفروض دانستن اینکه ساعت کارکرد چاهها ۳۰ درصد بیش از زمان پروانه باشد، ناچاریم مقدار برداشت این دوره ۲۰ ساله را ۳۰ درصد نسبت به آمار وزارت نیرو افزایش دهیم. یعنی میزان متوسط برداشت در این دوره، سالانه ۷۸۰ میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
دوره ۱۵ ساله سوم: برداشت متوسط سالانه از سفره آبی رفسنجان طبق گزارش سال ۹۳ وزارت نیرو سالانه حدود ۷۲۰ میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
- بنابراین میزان کل برداشت ۵۰ ساله از این سفره ۳۳۱۵۰ میلیون مترمکعب تخمین زده میشود.
ذخیره کنونی سفره آبی رفسنجان – با جمع جبری ورودی ۵۰ ساله و میزان ذخیره در آغاز، و با کسر میزان برداشت طی دوره ۵۰ ساله، ذخیره کنونی سفره آبی رفسنجان ۹۹۵۰ میلیون مترمکعب یعنی قریب ۱۰ میلیارد مترمکعب برآورد میشود.
ذخایر مانده قابل برداشت
به خاطر توپوگرافی سنگ کف، برداشت از سفره تا قطره آخر ممکن نیست و از نظر اقتصادی هر چقدر سفره پایینتر رود، مخارج استخراج آب به طور تصاعدی افزایش مییابد. از طرفی یکی از پیامدهای افت مستمر سطح آب زیرزمینی با اضافه برداشت، شور شدن تدریجی آب زیرزمینی و پیشروی جبهه آب شور به طرف آب شیرین است. از این رو میزان حداقلی آب در سفره که از نظر فنی و اقتصادی قابل استخراج نیست را یک نهم از کل ذخیره آغازین یعنی ۴ میلیارد متر مکعب در نظر میگیریم. پس:
میزان ذخیره مانده قابل برداشت ۶ میلیارد متر مکعب برآورد می شود.
تخمین مانده عمر سفره
اکنون میزان تغذیه سالانه دشت رفسنجان ۸۰ میلیون متر مکعب است. اگر وزیر محترم نیرو از فردا دستور عدم تجاوز بیشتر همکاران خود به منابع آبی رفسنجان – از طریق اعطای پروانه حفر چاه در بالا دست به خود وزارت نیرو – را صادر کند، میتوان امیدوار بود که میزان برداشت نیز از ۷۲۰ میلیون متر مکعب فعلی نهایتا در همان میزان تغذیه سالانه یعنی ۸۰ میلیون مترمکعب تثبیت گردد. اگر از این به بعد کاهش برداشت به روش خطی صورت گیرد، متوسط میزان برداشت سالانه تا مرحله اتمام ذخایر قابل برداشت برابر با ۴۰۰ = ۲ ÷ (۷۲۰ + ۸۰) میلیون مترمکعب خواهد بود.
بنابراین با توجه به ۶ میلیارد مترمکعب ذخیره قابل برداشت فعلی، باقیمانده عمر ذخایر سفره آبی رفسنجان برابر با ۱۵ سال خواهد بود.
انجام محاسبه جامع تر را از کارشناسان خبره وزارت نیرو، که قطعا اشراف و علم کامل به گذشته و حال و آینده این سفره تفتیده دارند، چشم داریم.