در مقاله گذشته سه استراتژی قرآن جهت دستیابی به توسعه پایدار مورد اشاره قرار گرفت. قرآن راههای تسخیر نعمت ها در چارچوب سه استراتژی توسعه پایدار به طور شفاف ارائه نموده است. نخست به استراتژی استفاده کارآ از نعمت های در محل زندگی انسان می پردازد. ” او کسى است که دریا را مسخّر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید; و زیورى که آن را بر خود مى پوشانید (همچون مروارید) از آن استخراج کنید.” (سوره النحل، آیه ۱۴). سپس به استراتژی دوم یعنی تجارت می پردازد. یعنی در صورتی که امکان استفاده از منابع در محل زندگی شما وجود نداشت وسایل تجارت و انتقال این نعم به محل زندگی فراهم است. ” و کشتیها را مى بینى که سینه دریا را مى شکافند تا شما (به تجارت بپردازید و) از فضل خدا بهره گیرید”.(سوره النحل، آیه ۱۴). در نهایت به استراتژی سوم یعنی مسافرت و مهاجرت می پردازد. یعنی نقل مکان به جاهایی که بتوان در آنجا روزی خود را به حد وفور بدست آورد. ” و در زمین، کوههاى استوارى قرار داد تا شما را نلرزاند; و نهرها و راههایى ایجاد کرد، تا (به مقصدتان) راه یابید.” ” و (نیز) علاماتى قرار داد; و (شب هنگام) بوسیله ستارگان راه (خود را) مى یابند.” (سوره النحل، آیات ۱۵ و ۱۶).
دقت در این آیات دو نکته را بیان می کند. نکته نخست این که اولویت بندی استراتژی های ارائه شده در این آیات درست همانی است که در مقاله قبل ارائه شد. به عبارت دیگر نخست بهره برداری بهینه از منابع موجود در محل زندگی، دوم تجارت و انتقال نیازهای غیر موجود در محل به محل زندگی و دست آخر مهاجرت از محل زندگی و نقل مکان به محل وفور نعمت می باشد. نکته دوم این است که خداوند هرگز بدون امکان انجام کاری، دستور به انجام آن نمی دهد. برای اجرای استراتژی های ارائه شده در مقاله قبل، در این آیات راههای دستیابی به آن را نیز نشان می دهد.
خداوند با ذکر نعمت های متنوع و راه های تسخیر آن، می خواهد به دو نکته اشاره کند. نخست اینکه با وجود این همه ابزار که در اختیار انسان قرار گرفته است، چه جای نگرانی برای زندگی و کسب روزی وجود دارد. دومین نکته مورد توجه، نظر انسان را به استفاده از کل نعمت ها و جلوگیری از تک بعدی نگری و استفاده بیش از حد از بهینه از بعضی نعمت ها و غفلت از دیگران است. از مطالب فوق، نکته قابل توجه دیگری می توان آموخت این است که هر دو دیدگاه “تکیه بر کرامت الهی” و “توجه به توسعه پایدار” می تواند درست باشد اما هر کدام بایستی در محل خود استفاده نمود. استفاده بی رویه از یک منبع محدود به بهانه تکیه بر کرامت الهی صحیح نبوده چنانچه عدم استفاده از روزی های خداوند به علت ترس از فقیر شدن نیز صحیح نیست. در مورد اول چون توجه به سایر نعمت های خداوند نشده و تنها از منابع محدودی استفاده شده در نهایت به نابودی کشانده می شود زیرا بیانگر این نکته است که فرد در عمل به کرامت و قدرت لایزال الهی پی نبرده و راه های استفاده از تمام نعمت های او را نیاموخته است. در حالت دوم نیز عدم دانش از تمام منابع در اختیار انسان، باعث ترس او از فقر می شود. این در حالی است که تلاش و بررسی و شناخت انسان از تمام نعمت های خداوند باعث می شود که به تنوع در استفاده از آنها روی آورده و نه از فقر بترسد و نه باعث نابودی منابع محدود در اختیار خود شود. پس تکیه اسمی و لفظی بر خداوند کافی نیست بلکه متوکل واقعی بر خداوند کسی است که با تلاش و کوشش در جهت شناخت نعمت های الهی، در پی استفاده متنوع از آنها است. در حقیقت شناخت نعمت های مختلف خداوند از طرفی باعث شناخت خداوند و پی بردن به قدرت بی انتهای او و از طرف دیگر، بهره گیری و استفاده از این نعمت ها است. همچنین استفاده متنوع از تمام نعمت های خداوند نیز نوعی تشکر از خداوند و شکر گذاری او می باشد که باعث فزونی نعمت می شود. این توکل نه تنها تخریب منابع را به دنبال ندارد بلکه موجب شکوفایی اقتصادی همراه با بهره برداری پایدار از منابع طبیعی می گردد.
پیامدهای تجاوز به منابع طبیعی تنها دامن متجاوزین را نمی گیرد بلکه تمام افراد حاضر در محل به این مسئله دچار می شوند. بنابر این، قرآن آخرین مرحله را مهاجرت می داند. به عبارت دیگر، در شرایطی که نصایح تاثیر نکرده و از تخریب جلوگیری نشد بایستی محل را ترک کرده و از محل رفت و گرنه گرفتار پیامدهای بد آن خواهیم شد. یا در شرایطی که ظرفیت منابع کفاف جمعیت حاضر را نمی دهد بایستی مهاجرت نموده و در مکان دیگری زندگی کرد. یا حداقل از صنایع وابسته به منبع به شدت کمیاب خارج شده و به مشاغل دیگر روی آورد. در این زمینه بحث آب مجازی مطرح می باشد که منظور ورود کالاهای آب بر به مناطق کم آب و جلوگیری از کشت آنها می باشد. چنانچه مشخص است در قرآن تاکید بسیاری بر مهاجرت از محل تخریب شده است. در حالی که هیچ تاکیدی بر انتقال یا تغییر مسیر آب به محل نیست. شاید بتوان گفت که اثرات منفی زیست محیطی انتقال آب بیشتر از اثرات منفی اجتماعی و اقتصادی مهاجرت است.
دکتر محمد عبدالهی عزت آبادی
