«محمد ابراهیم باستانی پاریزی» نویسنده، مورخ، شاعر و ادیب برجسته ای بود که بیش از هرچیز به دلیل نوع روایتش از تاریخ و طبیعت که آمیخته با ابداع و نوآوری های ویژه بود، ماندگار شد.
باستانی پاریزی در سوم دی ماه ۱۳۰۴ خورشیدی در «پاریز» از توابع شهرستان سیرجان استان کرمان به دنیا آمد. وی تا ششم ابتدایی در پاریز تحصیل کرد و در عین حال از محضر پدر خود هم بهره برد.
باستانی پس از پایان دوران ابتدایی و ۲ سال ترک تحصیل اجباری در سال ۱۳۲۰ تحصیل خود را در دانشسرای مقدماتی کرمان ادامه داد و پس از اخذ دیپلم در سال ۱۳۲۵ برای ادامه تحصیل به تهران آمد. وی سال ۱۳۲۶تحصیل در رشته تاریخ دانشگاه تهران را پی گرفت و در سال ۱۳۳۰ از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد.
باستانی برای انجام تعهد دبیری به کرمان بازگشت و تا سال ۱۳۳۷ خورشیدی که در آزمون دکتری تاریخ پذیرفته شد در کرمان ماند. وی دوره دکتری تاریخ را هم در دانشگاه تهران گذراند و با ارایه رساله ای درباره «ابن اثیر» دانشنامه دکتری خود را دریافت کرد.
باستانی کار خود را در دانشگاه تهران از سال ۱۳۳۸ با مدیریت مجله داخلی دانشکده ادبیات شروع کرد و تا سال ۱۳۸۷ استاد تمام وقت آن دانشگاه بود و رابطه تنگاتنگی با این دانشگاه داشت.
شوق نویسندگی وی در دوران کودکی و نوجوانی در پاریز و با خواندن نشریاتی مانند «حبل المتین»، «آینده» و «مهر» برانگیخته شد. باستانی نخستین نوشته های خود را در قالب روزنامه ای به نام «باستان» و مجله ای به نام «ندای پاریز» منتشر کرد.
نخستین نوشته او در مطبوعات آن زمان مقاله ای بود با عنوان «تقصیر با مردان است نه زنان» که در سال ۱۳۲۱ در مجله «بیداری کرمان» چاپ شد. پس از آن به عنوان نویسنده یا مترجم از زبان های عربی و فرانسه مقاله های بی شماری در روزنامه ها و مجله هایی مانند کیهان، اطلاعات، خواندنی ها، یغما، راهنمای کتاب، آینده، کلک و بخارا چاپ کرده است.
وی بیش از ۶۰ عنوان کتاب در قالب تالیف یا ترجمه دارد. برخی کتاب های باستانی شامل مجموعه برگزیده ای از مقاله های وی هستند که به صورت کتاب جمع آوری شده اند و برخی از ابتدا به عنوان کتاب نوشته شده اند.
باستانی شعر هم می سرود و نخستین شعر خود را در روستای پاریز و در دوران کودکی سرود. وی منتخبی از شعرهای خود را در سال ۱۳۲۷ در کتابی به نام «یادبود من» به چاپ رسانده است.(۱)
این نویسنده زبردست روز سه شنبه پنجم فروردین ماه سال ۱۳۹۳ در تهران دیده از جهان فرو بست.
***آثار و تجربه زیسته باستانی
آثار باستانی را می توان به نوشته، تصحیح متن، مقدمه نگاری و ترجمه تقسیم کرد. در این میان توجه به تاریخ و جغرافیای کرمان از بخش های مهم آثار باستانی است که این علاقه مندی نیز بی شک ریشه در تجربه زیسته باستانی پاریزی دارد.
در واقع کرمان برای باستانی یک مکان نبود، یک فرهنگ بود. پاریز به عنوان بخشی از کرمان حامل خاطرات بسیاری برای وی بود تا جایی که بی اغراق می توان گفت که این خاطرات از ذهنش دور نیافتاده و در همه نوشته هایش وجود دارد.
از آثار وی می توان به «پیغمبر دزدان»، «راهنمای آثار تاریخی کرمان»، «تاریخ کرمان»، «جغرافیای کرمان»، «گنجعلی خان»، «خاتون هفت قلعه» ، «آسیای هفت سنگ»، «نای هفت بند»، «اژدهای هفت سر»، «کوچه هفت پیچ»، «زیر این هفت آسمان»، «سنگ هفت قلم»، «هشت الهفت»، «ذوالقرنین یا کوروش کبیر»، « یاد و یادبود»، «محیط سیاسی و زندگی مشیرالدوله»، « تلاش آزادی»، «یعقوب لیث»، « سیاست و اقتصاد عصر صفوی»، « از پاریز تا پاریس»، «شاهنامه آخرش خوش است»، « حماسه کویر»، « جامع المقدمات»، « فرمانفرمای عالم»، « از سیر تا پیاز»، « حضورستان» و « پیر سبزپوشان» اشاره کرد.(۲)
***سبک و روش نوشتاری
روش باستانی به ویژه در سبک تاریخ نگاری اش چنان است که هر موضوعی از دل موضوع قبلی بیرون می آید. به این ترتیب رابطه صوری مبتنی بر وحدت موضوع، محمول، مکان و زمان کنار گذاشته می شود و رابطه ای معنوی میان آن ها به وجود می آید که نوعی سبک تحلیلی(آنالیتیک) است اما صورت تالیفی دارد. از طرفی زمان گریزی وی مانع از توجه و گردن نهادن به قواعد تاریخ نگاری انتقادی(کریتیک) شده است.(۳)
سبک تاریخ نگاری باستانی عواملی همچون واقعیت گرایی، حرمت پذیری، فراخ نگری، ساده نویسی و بیدار باشی مبتنی بر طنزی هشدار دهنده برای رمزگشایی زمانه و بیان ارزش های نهفته در بطن تاریخ ایران را در بر می گیرد.(۴)
اگر بخواهیم دقیق تر بگویم باید باستانی را تاریخ نویسی مردمی بدانیم چرا که وی تاریخ را مردمی کرد یعنی تاریخ را ساده و شیرین نوشت و به میان توده مردم برد.(۵)
***تاریخ نگاری باستانی پاریزی
الگوی تاریخ نگاری باستانی پیرو سه عامل زمان، مکان و انسان است که مثلث تاریخ را همین سه عامل پا برجا داشته اند.
البته برخی معتقدند تاریخ نگاری باستانی پاریزی که تاریخ فرهنگی و معاصر است بیشتر تاریخ کتابخانه ای و کمتر تحقیق های میدانی است. هر چند وی سفرهای فراوانی رفته و در آثار مختلف خود نکته های بسیاری از دیده ها و شنیده هایش از این سفرها را آورده است.(۶)
تاریخ نگاری باستانی را باید تاریخ زنده (Living History) نامید چرا که وی گذشته را به حال می آورد و به این ترتیب به آن حضور و عینیتی می بخشد که در پی تاثیرگذاری است.(۷)
همچنین بر خلاف بیشتر کتاب های تاریخی که نثری سرد و سنگین دارند، بیشتر کتاب های باستانی پاریزی سرشار از لطیفه ها و اشعاری است که خواندن متن های تاریخی را برای خواننده دلپذیر می کند.
در واقع باستانی یکی از کسانی است که توانست تاریخ را با همکاری ادبیات و زبان طنز به مردم عرضه کند. وی با این هنرش مردم را به تاریخ علاقه مند کرد.
***نقد
باستانی دارای قلم روان و شیوه ای بسیار ساده، بی پیرایه و همزمان رسا و زیبا است. همچنین طبع شعری لطیفی دارد که از یک طرف این امکان را به وی داده مضامین تاریخی مورد نظر خود را جذاب و گیرا عرضه کند اما همزمان همین نثر روان و شعر زیبا موجب شده تا جدیت اش در پس نوشته هایش جست و جو نشود.
یکی از نقدهایی که بر باستانی وارد می شود این است که در رجوع به منابع سخت گیرانه عمل نکرده است چرا که برای وی ارزش خبری وقایع به حیث کارساز شدن در یک طرح معنوی در تاریخ اصالت می یابد نه از نظر استناد نسبت به منابع آن.(۸)
برخی بر این باورند که چون زمان گریزی در تاریخ نویسی باستانی پاریزی به شکل رد کردن خرد تاریخی است بنابراین نمی توان بر اساس اصول و قواعد تاریخ نگاری به انتقاد از او پرداخت. (۹)
برخی نیز معتقدند که اهمیت تاریخ نگاری برای باستانی زمانی است که نمایانگر وضع حاضر و همچنین بیانگر دنیای معاصر باشد. در واقع تاریخ نگاری از نظر باستانی امری طولی و زمانی نیست که حوادث در آن به دنبال هم و در توالی یکدیگر قرار گرفته باشند. در نگرش وی زمان تبدیل به مکان می شود.(۱۰)
با این حال تاریخ نوشته های او همواره سرشار از مثل های فارسی و عربی، شعر و روایت و داستان بود که از درونش حکمت و اندرز رندانه بر می خیزد.
در پایان باید گفت که باستانی پاریزی سبکی تازه را در نویسندگی و به ویژه تاریخنگاری در ایران ایجاد کرد که برای خوانندگان ایرانی بسیار دلنشین و جالب توجه بود.
پی نوشت ها:
۱- محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تارنمای همشهری آنلاین قابل دسترس به نشانی: http://hamshahrionline.ir/details/253892
۲- دهباشی، علی، «کتاب شناسی آثار محمد ابراهیم باستانی پاریزی»، مجله بخارا، آذر و دی ۱۳۸۴، شماره ۴۶، ص۱۸
۳- خیر اندیش، عبدالرسول، «نقد و نظر درباره تاریخنگاری باستانی پاریزی»، مجله کتاب ماه تاریخ و فلسفه، دی و بهمن سال ۱۳۹۲، شماره۷۶-۷۵، ص۴۲
۴- کهن، گوئل، «فراخ نگری و انگیزه پروری باستانی پاریزی: نگرش سیستمی در تاریخ نگاری»، مجله بخارا، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۳، سال پانزدهم، شماره ۹۹، ص۴۱۵
۵- رحمانیان، داریوش، «تاریخ خوانی در مکتب رندان»، ماهنامه مهرنامه، اردیبهشت۱۳۹۳، شماره ۳۵،ص۲۴۴
۶- شبانه، رحیم، «تاریخ خودمانی»، فصلنامه پارسه، سال سیزدهم، زمستان۱۳۹۲، شماره ۲۱، ص۹۱
۷- خیر اندیش، عبدالرسول، «نقد و نظر درباره تاریخنگاری باستانی پاریزی»، مجله کتاب ماه تاریخ و فلسفه، دی و بهمن سال ۱۳۹۲، شماره۷۶-۷۵، ص۳۹
۸- منبع پیشین، ص۳۹
۹- شبانه، رحیم، «تاریخ خودمانی»، فصلنامه پارسه، سال سیزدهم، زمستان۱۳۹۲، شماره ۲۱، ص۱۰۰
۱۰- کهن، گوئل، «فراخ نگری و انگیزه پروری باستانی پاریزی: نگرش سیستمی در تاریخ نگاری»، مجله بخارا، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۳، سال پانزدهم، شماره ۹۹، ص۴۱۶
