بوی نامطبوعی در هفته‌های اخیر در انار به مشام می‌رسد که هنوز منشاء قطعی آن روشن نیست. در این زمینه گمانه‌زنی‌های متعددی شده است. یکی از این گمانه‌زنی‌ها می‌گوید که زلزله‌های اخیر در زرند احتمالا باعث فعال شدن گسل زلزله انار و خروج گازهای زمین شده و بوهای نامطبوع به دلیل خروج این گازهاست.
با این حال مهندس علی رشیدی، رئیس مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی استان کرمان و یکی از فرهیختگان اناری در گفت‌وگویی با انارپرس گفت که زلزله‌های اخیر زرند بر گسل انار تاثیری نداشته و در هفته‌های اخیر نیز هیچ زلزله‌ای حتی کم‌قدرت در انار رخ نداده و به همین دلیل این بوی نامطبوع در انار به احتمال زیاد دلیلی غیر زمین‌شناسی دارد. وی در این مصاحبه گفت که بر پایه مطالعات، سه زمین‌لرزه هفت ریشتری در دوره پیش از تاریخ، در انار رخ داده است که آخرین آن حداقل ۳۶۰۰ سال قبل روی داده است. اولین زمین‌لرزه هفت ریشتری در انار حدود ۱۳ هزار سال قبل و دومین زلزله هفت ریشتری نیز ۶۸۰۰ سال قبل بوده است.
دوره پیش از تاریخ به دوره‌ای گفته می‌شود که هنوز خط و نوشتار اختراع نشده بود. با اختراع خط و نوشتار، دوره تاریخی آغاز می‌شود.
به گفته مهندس رشیدی زلزله شش ریشتری بر ساختمان‌های مقاوم اثر ویران‌کننده ندارد اما ساختمان‌های خشت و گلی و بناهای آجری غیرمسلح (بناهایی که فونداسیون و میلگرد … ندارند) با چنین زلزله‌ای در معرض تخریب شدید هستند.
گسل انار، «لغز راستگرد» است. گسل‌هایی که به طور افقی حرکت می‌کنند، امتداد- لغز نامیده می‌شوند و به دو دسته راستگرد و چپگرد تقسیم می‌شوند.
گسل‌هایی که امتداد اصلی لغزش در امتداد راستای گسل باشد، گسل امتداد لغز نامیده می‌شوند. بر اساس جهت حرکت در امتداد راستای گسل، گسل های چپگرد و یا راستگرد را می‌توان تشخیص داد. نحوه تشخیص بدین ترتیب است که اگر در یک سمت از گسل بایستیم و حرکت سمت دیگر را نظاره نماییم، اگر حرکت آن از سمت چپ به راست باشد، گسل راستگرد و در حالت برعکس چپ گرد خواهد بود. به عنوان مثال شکل زیر یک گسل امتداد لغز راستگرد را نشان می‌دهد.
متن کامل مصاحبه انارپرس را با مهندس رشیدی در ادامه می‌توانید بخوانید.
مدتی است بوهای نامطبوع با منشاء ناشناخته در انار به مشام می‌رسد. آیا ممکن است به دلیل زلزله‌های اخیر زرند، گسل انار فعال شده باشد و این بو ناشی از گازهای زمین باشد که از گسل انار خارج می‌شود؟ چنین وضعیت مشابهی (بوهای نامطبوع ) قبل از زلزله بم نیز وجود داشته است؟
تاکنون هیچ منبع معتبری در مورد احساس بو به عنوان پیش نشانگر زمین لرزه، گزارشی ارائه نکرده است. تنها در سپتامبر ۲۰۱۱ در اطراف آتشفشان کالاتا در کشور ایسلند قبل از رخداد زمین لرزه خفیفی با بزرگای ۲٫۶ ریشتر بوی نامطبوع سولفور در اطراف رودخانه نزدیک به این آتشفشان احساس شده ، اما با توجه به کوچکی زمین لرزه و نبود شواهد و مستندات کافی نمی توان با قطعیت آن را مرتبط با حرکات زمین قبل از رخداد زمین لرزه دانست ، در مورد زمین لرزه بم نیز قبل از رویداد آن چنین پدیده ای گزارش نشده است.
اما ایجاد این پدیده (احساس بو) به دلایل عملکرد فرآیندهای زمین شناسی در مناطقی که آتشفشان های فعال و نیمه فعال وجود دارد دور از انتظار نیست. چون محیط زمین شناسی این مناطق با وجود سنگها و سازندهایی با ترکیبات گوگردی و… مستعد خروج گازهای گوگردی و احساس بوی نامطبوع می شود. در حوالی انار گرچه از نظر سنگ شناسی ترکیبات گوگردی وجود دارد اما آتشفشان های منطقه (آج بالا، آج پائین، آتشفشان مزاحم و…) غیر فعال هستند ، بنابراین بروز این پدیده دور از انتظار است.
با توجه به اینکه در یک ماهه اخیر زمین لرزه های متعددی در شهر زرند رخداده است (شکل زیر) شاید تصور شود زمین لرزههای آن منطقه می تواند دلیلی بر این پدیده باشد ، اما از آنجا که هر گسل مسبب زمین لرزه، ویژگیهای هندسی ـ جنبشی خاص خود را دارد و بر روی گسل های همدرد (سمپات ) خود تاثیر گذار است، زمین لرزه های رخداده در شهر زرند نمی توانسته است تاثیر قابل توجهی بر روی گسل انار داشته باشد از طرفی در روزهای اخیر هیچ زمین لرزه ای حتی با بزرگای پائین در منطقه انار ثبت نشده است. بنابراین بوی نامطبوع در انار به احتمال زیاد دلیلی غیر زمین شناسی دارد.
شکل: نقشه گسلهای شمال استان کرمان (برگرفته از سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی جنوب خاوری (کرمان)). دایرهها زمین لرزه های رخداده در یک ماهه اخیر در این منطقه هستند.
با توجه به که شناختی از ساخت و سازها در انار دارید، گمان می‌کنید این نوع ساختمان‌ها در برابر زلزله چند ریشتری مقاوم هستند؟
مقاومت ساختمان ها در برابر زمین لرزه به عوامل متعددی بستگی دارد ، از بعد زمین شناختی بزرگای زمین لرزه ، فاصله کانون زمین لرزه تا سازه ، عمق کانون زمین لرزه ، شرایط بستر زمین (نوع سنگ یا خاک منطقه) و وضعیت آب زیرزمینی منطقه ، از بعد سازه ای نیز نوع سازه ، ارتفاع ، شرایط پی ساختمان و عوامل دیگری در میزان مقاومت ساختمان موثرند. در مورد گسل انار بر اساس شواهد ریخت شناسی و زمین شناختی احتمال رویداد زمین لرزه با بزرگای حدود ۷ ریشتر بر روی این گسل وجود دارد. طول این گسل حدود ۱۰۰ کیلومتر است و از مجاورت شهر عبور می کند.
کیفیت ساخت و سازها در این شهر باید با فرض بدترین سناریو که رویداد زمین لرزه در قطعه ای از گسل که در مجاورت شهر قرار دارد و با بزرگای حدود ۷ ریشتر طراحی و محاسبه گردد. اظهار نظر در مورد میزان خسارت در اثر رویداد زمین لرزه بزرگ نیاز به مطالعات دقیق تر و تهیه نقشه ریزپهنه بندی دارد. اما از سال ۱۳۸۲ و بعد از رویداد زمین لرزه بم تحول بزرگی در نگرش مردم و مسئولان در کیفیت ساخت و سازها به وجود آمد و خوشبختانه با شرایط مناسب حمایتی و نظارتی در این مدت ساخت و سازهای جدید با کیفیت قابل قبول انجام شده و بازسازی منازل قدیمی و غیر مقاوم نیز تا حدی انجام شده است که بهتر است آمار دقیق آن از سوی مراجع مرتبط مانند شهرداری ها ، بنیاد مسکن و نظام مهندسی اعلام گردد. بر این اساس و در یک اظهار نظر کلی و تجربی می توان گفت زمین لرزه با حدود ۶ ریشتر بر روی ساخت و سازهای مقاوم اثر ویران کننده ندارد اما بناهای قدیمی خشت و گلی و آجری غیر مسلح در خطر آسیب شدید و تخریب قرار دارد. در صورت رویداد زمین لرزه ای با بزرگای حدود ۷ ریشتر ساختمان های مقاوم ممکن است دچار ترک خوردگی شدید گردند اما احتمال تخریب و فروریختن آنها کم است و جان ساکنان خود را حفظ خواهند کرد.
گسل انار چه مشخصاتی دارد و بزرگترین زلزله‌های مربوط به آن چند ریشتری و چه دورانی بوده است؟
گسل انار از دیدگاه تقسیم بندی های زمین شناسی یک گسل امتداد لغز راستگرد و یکی از مجموعه گسل های با همین سازوکار در ایران مرکزی است. در منابع تاریخی رویداد زمین لرزه بزرگ مرتبط با این گسل گزارش نشده است و از اوایل قرن بیستم میلادی که شبکه های لرزه نگاری در جهان پاگرفته و رویدادهای لرزه ای ثبت شده ، هیچ رخداد زمین لرزه ای دستگاهی نیز بر روی این گسل ثبت نشده است. اما بر اساس زنجیره ای از مطالعات انجام شده توسط سازمان زمین شناسی که از سال ۱۳۸۵ در استان کرمان آغاز شد ، با حفر یک ترانشه بر روی این گسل و انجام مطالعات پارینه لرزه شناسی جهت شناسایی زمین لرزه های ماقبل تاریخی این گسل ، رویداد حداقل سه زمین لرزه بزرگ با بزرگای حدود ۷ ریشتر قطعی به نظر می رسد. بر اساس تعیین سن انجام شده آخرین زمین لرزه بزرگ حداقل ۳۶۰۰ سال قبل روی داده است و قبل از آن حدود ۶۸۰۰ سال و قدیمی ترین زمین لرزه شناسایی شده در این ترانشه حداکثر حدود ۱۳۰۰۰ سال قبل بوده است.
آیا هیچ کشوری در دنیا وجود دارد که توانسته باشد به تکنولوژی پیش‌بینی زلزله (حتی به اندازه یک دقیقه قبل از وقوع) دست یافته باشد؟
اولین تلاش ها برای پیش بینی زمین لرزه حدود ۷۰ سال قبل و پس از روشن شدن چارچوب نظری علت وقوع زمین لرزه ها آغاز شد. پیشرفت های سریع اولیه خوش بینی زیادی برای موفقیت به وجود آورد اما به تدریج مشخص شد که شرایط زمین بسیار پیچیده تر از آن است که تصور می شد. پیش بینی های کوتاه مدت بر مبنای یک سری رفتارهای شاخص به نام پیش نشانگر انجام می شود که هیچکدام خصوصیات یک پیش نشانگر ایده آل را ندارد. پیش بینی های زیادی انجام شده که آن زلزله ها رخ نداده ، تنها مورد موفق زلزله سال ۱۹۷۵ هایچنگ در کشور چین است که با اخطار به موقع از حدود دو روز قبل صدها هزار نفر نجات یافتند. اما باید به این نکته توجه کرد حتی پیش بینی موفق زمین لرزه ، خسارت های اقتصادی و ویرانی ها را کاهش نمی دهد و حتی نمی توان تلفات را به صفر رساند ، به جای سرمایه گذاری در بحث پیش بینی به ویژه در کشورهای رو به توسعه که با محدودیت منابع مالی مواجه هستند ، بایستی بر روی ساختمان ها متمرکز شد چون اگر ساختمان ایمن و مقاوم داشته باشیم نه تلفات می دهیم و نه متحمل خسارت می شویم.
لازم می دانم به موردی اشاره کنم که شاید در جستجوهای عمومی اخبار و رویدادها تحت عنوان پیش بینی زلزله چند ثانیه قبل از وقوع آن برخورد کرده باشید. در واقع این تکنیک مربوط به پیش بینی رویداد زمین لرزه پس از وقوع آن است. اگر فاصله کانون زمین لرزه تا یک شهر به نسبت زیاد باشد ابتدا امواج اولیه (موج P) از راه می رسند که معمولا مخرب نیستند و ثانیه هایی بعد امواج مخرب سطحی از راه می رسند، این تفاوت زمانی که ممکن است ۳۰ تا ۴۰ ثانیه هم باشد به عنوان یک زمان طلایی برای پناه بردن به بخش های امن ساختمان ، قطع جریان گاز ، توقف قطارها و… در صورت داشتن آمادگی و آموزش های ضروری از قبل قابل استفاده است.
آیا هیچ مدلی علمی وجود ندارد که بتوان بر اساس آن احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ را حداقل به صورت پنجا پنجاه حدس زد؟
مطالعات لرزه زمین ساخت در یک منطقه علاوه بر شناسایی گسل های فعال دارای قابلیت لرزه خیزی ، ویژگی ها و ساز و کار آنها با استفاده از اطلاعات پایگاه های لرزه نگاری ، مطالعات پارینه لرزه شناسی ، مطالعات تغییر شکل پوسته زمین به روش های ژئودزی و تجزیه و تحلیل سایر اطلاعات مرتبط با دو مدل احتمالاتی و تعیینی نسبت به تخمین دوره بازگشت زمین لرزه ها و شناسایی خلاء های لرزه ای اقدام می کند.
پیشنهاد شما در خصوص کاهش تخریب‌ها و تلفات زلزله چیست؟
به طور خاص در مورد شهر انار بایستی طرح جامع شهر حریم گسل را در نظر گرفته و با مطالعات فنی از هرگونه ساخت و ساز در این حریم جلوگیری شود. نکته ای که متاسفانه خیلی مورد توجه قرار ندارد. تهیه نقشه ریزپهنه بندی خطر زمین لرزه یک ضرورت برای شهر انار محسوب می شود که بایستی در دستور کار قرار بگیرد و نکته آخر مطالبی که در جواب سوال های قبلی نیز گفته شد اگر ساختمان ایمن داشته باشیم نه تلفات می دهیم و نه متحمل خسارت می شویم . بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا با جمعیت چند ده میلیونی در مناطق پرخطر زمین لرزه ای قرار دارند ، با علم به این موضوع و با تکیه بر توانایی های نامحدود بشری که خداوند متعال در وجود برترین مخلوقاتش قرار داده می توان سکونت گاه هایی امن و مقاوم ساخت ، به شرط اینکه به این باور اعتقاد راسخ و قلبی داشت که خالق بی همتا هیچگاه بدخواه بندگان خود نیست.
مصاحبه: محمدرضا نسب عبداللهی
