شهر انار در مسیر بزرگراه تهران- بندرعباس قرار دارد. وسعت این شهرستان حدود سه هزار کیلومتر مربع و جمعیت آن حدود ۴۰ هزار نفر است. شهرهای انار، امین شهر، دهستانهای بیاض و حسین آباد، روستاهای گلشن، گلستان، ده رئیس، لطف آباد، احمد آباد، ساقی، شاهم آباد و… از جمله آبادی های بزرگ این شهرستان هستند.
شهر انار یکی از شهرهای کهن استان کرمان است که وجود آثار متعدد تاریخی از این واقعیت حکایت میکند.
محوطههای تاریخی، ارگ انار، قلعه نظامی داوودآباد، قلعه سنگی ده حیدر، قلعه بیاض، کاروانسرای انار، کاروانسرای بیاض، ساختمان اداره طرق انار، خانه ابوالحسن خان، مسجد خواجه، بقعه بشر حافی، برج کلیاس بشرآباد، یخدان انار و… نشان دهنده دیرینگی و قدمت طولانی و تاریخی و اهمیت این منطقه است.
شهرها و روستاهای شهرستان انار از این قرار است:
انار، امین شهر، لطفآباد، بیاض، شاهمآباد، احمدآباد، اسدآباد، قربان آباد، داوودآباد، محمدآباد خواجه، بهشت آباد، توکل آباد، عباس آباد، تراب آباد، اکبرآباد، دهنو، ده رئیس، بشرآباد، گیتی آباد، حجت آباد، ساقی، مهدی آباد امین، مهرآباد، امین آباد، جمشیدآباد، گلستان، ناصریه، صفائیه، رسول آباد، علی آباد آقاحسن، نوشهر، حسن آباد و….
آبان، نام قدیم انار و منسوب به آناهیتا، ایزدبانوی ایران باستان
نام شهر انار تا پیش از سال ۳۵۰ هجری قمری (بیش از هزار سال قبل) شهر “آبان” بوده است.
شهر آبان در دوران حکومت پادشاهان پارسی یکی از شهرهای ولایت استخر فارس بوده است. استخر بزرگترین و مهمترین ولایت فارس بوده و پادشاهان پارس در آنجا ساکن بودهاند. اکنون بقایای شهر استخر در نزدیکی شهرستان مرودشت وجود دارد.
آبان به معنای «آبهای روان» و صفت آناهیتا (ناهید)، ایزدبانوی نگهبان آبها در دوران ایران باستان بوده است. یکی از رسوم مردم انار در شنبه اول سال از دوران باستان تا چند دهه پیش، این بوده است که روی تپهای به نام «تل غلو» گرد هم میآمدند و آش رشته میپختند و به شادی و سرور میپرداختند و پس از آن به باغی میرفتند که دو رود آب از داخل آن عبور میکرده و به آن «آب مادر و دختر» گفته میشده و در کنار این آبهای روان، شادی میکردند؛ این رسم در انار از اهمیت آب نزد مردم این منطقه و پیوند آن با نام دوران باستانیاش یعنی آبان خبر میدهد. علاوه بر اینها در انار منطقهای بیابانی با چند کوه به نام «شمش» وجود دارد و شمش به معنای «خدای خورشید بابلی» است. علاوه بر این رسوم، در شب چارشنبه سوری، مراسمی به نام “مهره دوره” (به زبان محلی: ما رِو دو رِو) در شهر انار انجام میشده است.
دوره (Dure) چیزی شبیه کوزههای سفالی اما بزرگتر از آن بوده که دهانه گشادی داشته است. مردم در شب چارشنبهسوری (سه شنبه شب) داخل این ظرف مهره، دکمه و… میریختند و سپس داخل آن را با آب پر میکردند و در آن را با بشقاب یا پارچهای میبستند و روی آن سرمهدان قرار میدادند. در مرحله بعد، این ظرف را زیر درخت انار شیرین قرار میدادند. فلسفه درخت انار شیرین هم برای تداعی زندگی شیرین بوده است
صبح روز بعد یعنی چهارشنبه به سراغ این ظرف میرفتند و در آن را باز میکردند و از یک دختر حدودا چهار پنج ساله میخواستند که کنار این ظرف بنشیند. سپس زنان کلمه اول یک شعر را میخواندند و دختر نیز همزمان دستش را داخل ظرف میکرده تا مهرهای را در آورد.
وقتی مهره توسط دختر بیرون آورده میشد، زنان بقیه شعر را میخواندند. این شعر برای صاحب مهره حکم یک فال را داشته که “خوب یا بد بودن” آینده یا نیتاش را برایش مشخص میکرده است.
همه این شواهد و اشارات کتب تاریخی و گفتههای باستانشناسان نشان میدهد که انار (شهر آبان قدیم) از جمله شهرهای کهن ایران باستان بوده است که هنوز ناشناخته مانده است.
محمدابراهیم باستانی پاریزی، نویسنده و استاد تاریخ دانشگاه تهران نیز میگوید: «آبادیی مثل انار را که در بیابان برهوت و لوت کرمان کرمان است، منسوب به ناهید (آناهیتا) میدانم؛ چه میدانیم که درخت انار و همچنین ماهی دو مظهر ناهید بودهاند.» (منبع: خاتون هفت قلعه صفحه ۳۰۸)
دلیل تغییر نام آبان به انار بهطور دقیق مشخص نیست. در ادامه این مطلب به برخی از مهمترین آثار تاریخی انار اشاره میکنیم:
ارگ تاریخی انار
ارگ انار که در مرکز شهر و بر فراز تپهای قرار گرفته، متعلق به دوره ساسانیان است و نشانگر این است که این ارگ یک مرکز حکومتی محلی در زمان ساسانیان و حتی پیش از آن بوده است.
ارگ انار از ساختمانهای یک طبقه و دو طبقه تشکیل شده است. فضاهای یک طبقه که عمدتاً در حاشیه قرار گرفتهاند، دارای کاربری خدماتی و مسکونی بودهاند. این ساختمانها که در واقع بخش عامهنشین ارگ محسوب میشوند شامل فضاهای خدماتی نظیر اصطبلها، طویلهها و … و همچنین محل سکونت طبقات خاص اجتماعی و خدم و حشم بوده است.
بناهای دو طبقه نیز در مرکز ارگ قرار گرفتهاند که مقر حکومتی و مرکز سیاسی بوده و کاوشهای باستانشناسی میتواند به شناخت جزییات این ارگ کمک کند.
ارگ انار در دورههای پس از ساسانیان نیز مورد بازسازی و استفاده قرار گرفته است از جمله در زمان صفویان. متاسفانه در اوایل انقلاب بخشی از ساختمانهای داخلی ارگ انار توسط فردی تخریب شد.
ارگ انار در ۱۱ بهمن ۱۳۸۹ با شماره ۳۰۳۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
امامزاده محمد صالح (ع)
تاریخ روی سنگ قبر امامزاده محمد صالح انار، سال ۷۵۷ هجری قمری را نشان میدهد که همزمان است با حکومت آخرین ایلخان ایران یعنی انوشیروان عادل. (این انوشیروان با انوشیروان عادل، پادشاه ساسانی اشتباه نشود(.
ظاهراً در سال ۷۵۷ هجری قمری بنای امامزاده محمد صالح مرمت شده و گچبریهای زیر گنبد قدیمی نیز مربوط به دوره ایلخانان است.
ایلخانان یا ایلخانیان نام سلسلهای است که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ هجری قمری برابر با سال ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵ میلادی در ایران حکومت میکردند و فرزندان چنگیزخان مغول بودند.
درباره امامزاده محمد صالح دو روایت وجود دارد. یک روایت قدیمی میگوید وی از نوادگان امام موسی کاظم (ع) است، روایت دیگر نیز میگوید نسب امامزاده محمد صالح با پنج واسطه به حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) باز می گردد. بر اساس این روایت که جدیدتر است، گفته میشود: «امامزاده سید ابومحمد صالح مشهور به محمدصالح در قیام سیدعباس عقیلی در سال ۲۵۲ هجری قمری که برعلیه خوارج صورت گرفته بود، شرکت کرده و در انار به شهادت رسیده است .وی دارای پنج فرزند به نام های عبدالله، هارون، محمد،محمد اضغر و یک دختر که نامش معلوم نشد.»
امامزاده محمدصالح انار نهم بهمن ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۹۶۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
بقعه بشر حافی
درباره زندگی بشر حافی در منابع تاریخی آمده است: در قرن دوم هجری قمری مردی خوشگذران در بغداد زندگی میکرد. نام او بشر بن حارث بود. شبی دوستان بشر در خانه او گرد هم جمع شده بودند و مشغول خوشگذرانی و نوشیدن شراب بودند. صدای آلات موسیقی در کوچه میپیچید. همان موقع امام موسی بن جعفر علیه السلام از آن کوچه عبور میکرد. امام مقابل خانه بشر ایستاد و در زد. کنیز خانه در را باز کرد.
امام موسی بن جعفر علیه السلام از او پرسید: آیا صاحب این خانه آزاد است یا بنده؟
زن جواب داد: آزاد است.
امام فرمود: راست گفتی. اگر بنده خدا بود، حتماً از خداوند شرم میکرد.
سپس به راه خود ادامه داد. بشر که متوجه گفتوگوی کنیز با امام شده بود. پا برهنه به طرف امام دوید و به او گفت: ای مولای من! آنچه را که به زن گفتی برای من تکرار کن.
امام مجدّدا سخن خود را تکرار کرد. در این هنگام بشر از کرده خود پشیمان شد.
بقعه بشر حافی انار مربوط به دوره ایلخانی است اول مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۴۱۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در کتاب جغرافیای وزیری که در سال ۱۸۷۴ میلادی (۱۳۸ سال قبل) نوشته شده، در بخش مربوط به انار آمده است: «مزار بشر حافی که از اصحاب امام به حق ناطق جعفر صادق (ع) بود، آنجاست و بشر آباد مزرعه ای است که وقف بر مزار آن است.»
مسجد خواجه شریف انار و قلعه داوودآباد، آثار دوره صفویه
مسجد خواجه شریف انار که در دوره صفویه بنا شده یکی از مساجد قدیمی و زیبای این شهر است که در تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۶۱۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
ظاهراً خواجه شریف یکی از سرداران شاه عباس صفوی بوده و لقب «مین باشی» داشته و در این دوره والی انار نیز میشود. مین باشی در ساختار نظامی صفویه به کسی گفته میشد که هزار سرباز در اختیار داشت. «یوزباشی» نیز فرمانده ۱۰۰ سرباز و«اون باشی» نیز فرمانده ۱۰ سرباز بود.
بنا به روایتی خواجه شریف در اواخر عمر این مسجد را بنا کرده است. روایت دیگری نیز میگوید چون دختر خواجه شریف صاحب فرزند نمیشده، این مسجد را برای رفع این مشکلش ساخته است.
قلعه نظامی و مرتفع داوودآباد یکی دیگر از آثار دوره صفویه که در تاریه هفتم اسفند ۱۳۸۶ به شماره ۲۱۴۸۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
این قلعه دارای ۳۰۷۴ مترمربع مساحت است. قلعه داوودآباد دارای چهار برج در چهار گوشه است که هر کدام ۹ متر ارتفاع دارند.
ارتقای درجه ابوالحسن خان، حاکم انار و رفسنجان در زمان ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدینشاه قاجار که چهارمین پادشاه قاجار بود بین سالهای ۱۲۱۰ تا ۱۲۷۵ شمسی بر ایران حکمرانی کرد.
ابوالحسن خان اناری در دوره ناصرالدین شاه قاجار توانست والی انار و رفسنجان شود. ابوالحسن خان در انار خانهای بزرگ ساخته که هنوز پابرجاست. این خانه ۲۵ اسفند ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۶۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
وی در ابتدا «ابولی آقا ابوالحسن» نامیده میشد. ابوالحسن در سال ۱۲۳۹ شمسی و در ابتدای حکمرانی محمداسماعیل وکیل الملک، والی کرمان از سوی وی لقب خانی را دریافت کرد و رفسنجان نیز به منطقه تحت حکمرانی او اضافه شد. وی تا سال ۱۲۴۸ شمسی حاکم انار و رفسنجان بود. محمداسماعیل خان وکیلالملک از سال ۱۲۳۹ تا ۱۲۴۷ شمسی والی کرمان بود.
ابوالحسن خان چگونه ارتقا یافت؟
محمداسماعیل خان وکیلالملک پیش از آنکه والی کرمان شود، در اوایل کار به عنوان پیشکار شاهزدگان قاجاری در کرمان خدمت میکرد. وی در این زمان متهم شده بود که در مورد ولیعهدی ناصرالدین شاه با خدیجه خانم، زن دیگر محمدشاه و حمایت از پسرش عباس میرزا ملک آرا همدست است.
بر پایه همین اتهام او را دستگیر و روانه تهران کردند. وقتی وکیلالملک را با غل و زنجیر به تهران میبردند، در انار ابوالحسن خان چون محمداسماعیل وکیلالملک را به این حالت دید، دلش به رحم آمد و به مأموری که متهم را میبرد، گفت: من ۲۰ تومان ذخیره مالیاتی دارم که حاضرم آن را به تو بدهم، به شرط آنکه زنجیر را تا قلعه شمش از گردن محمداسماعیل خان برداری و به قرهسواران دستور دهی تا او را ناراحت نکنند. مأمور پول را گرفت و خواسته ابوالحسن خان را عملی کرد. ابوالحسن خان نیز تا شمش همراه اسماعیل خان رفت.
محمداسماعیل خان در چند روزی که در انار بود، به دلیل گرمای شدید قصد کرد که به حمام برود. در آن زمان انار حمام خوبی نداشت، بنابراین ابوالحسن دو روزه حمامی کوچک با چادر و تخته ساخت تا وکیلالملک به حمام برود. این حمام که جنب خانه ابوالحسن خان ساخته شده، ظاهراً اکنون زیر خاک است.
بعد از همه این ماجراها، وکیلالملک به تهران رفت و توانست حکم تبرئه خود را بگیرد و با اختیارات تام به کرمان برگردد. وی هنگامی که به کرمان رسید، در نخستین اقدام نامه به ابوالحسن خان نوشت و او را حاکم انار، رفسنجان، کشکو و توابع خطاب کرد.
وکیلالملک همچنین بعد از این ماجرا حمام بزرگی را در انار ساخت. باستانی پاریزی میگوید ساخت این حمام و سایر حمامها را در روستاهای کرمان مانند حمام دارزین، حمام باغ ریگان، حمام سرآسیاب، حمام امامزاده بم، حمام رند، حمام دوساری، حمام بمپور، حمام رودبار، حمام جوپار و… را ناشی از داستان حمام موقتی خانه ابوالحسن خان است: «ساخت این همه حمام در دهات کرمان ظرف پنج شش سال آیا عکسالعمل آن حادثه حمام انار نیست، آیا این قدرت تاریخ نیست که یک حاکم مقتدر را وادار میکند که همه مردم دهات را از یک مرکز مهم بهداشتی بهرهور سازد؟» (منبع: کتاب خودمشت مالی از دکتر باستانی پاریزی)
یخدان و کاروانسرا از جمله آثار مهم تاریخی دیگر انار هستند.
صنایع دستی سنتی انار
“کاربافی، لبافی، چرخریسی و اسی” از جمله صنایع دستی سنتی و قدیمی در انار بوده که این روزها جز نام و خاطرهای از آنها چیز دیگری باقی نمانده است.
ساکنان قدیم انار در صنعت کاربافی، “سفره، جاوند، پارچه نخی و پارچه کرباس” تولید میکردهاند. مردم این منطقه با رنگآمیزی پارچههای کرباس از آنها برای تهیه لباس استفاده میکردهاند.
جاوند به پارچههای عمدتاً مربعی شکلی گفته میشد که داری ابعادی به اندازه دو متر در دو متر بودند و مردم انار از آن به عنوان «جا رختخوابی» استفاده میکردند.
صنعت کاربافی نشان میدهد که مردم این منطقه حتی در دوخت لباس از یک فرایند صنعتی استفاده میکردهاند.
در صنعت لبافی نیز گلیم، جوال و خورجین تولید میشده است. جوال که از پارچههای ضخیمی درست میشده، محل نگهداری گندم و آرد بوده است.
همچنین در گذشتهها در انار پنبه در سطح گستردهای کشت میشده است که هنگام جمعآموری محصول نیز “کولک چینی” نام داشت. مردم برای تبدیل پنبهها به نخ از دستگاههایی به نام «چرخو» استفاده میکردهاند. این صنعت، چرخریسی نام داشته است. نخهای تولیدی نیز برای تهیه لباس یا چارقد استفاده میشده است. چارقد، روسریهایی سفید رنگ با ابعاد یک در یک متر بوده است که هنوز هم پیرزنها از این نوع چارقدها استفاده میکنند.
اسی نیز نام چرخی برای تبدیل پشم حیوانات به نخ بوده است. با تبدیل پشم حیوانات به نخ، مردم این منطقه از آنها برای تولید لباسهای بافتنی، شال گردن و شال کمر استفاده میکردهاند. زنان از این نوع نخها، بخش رویی کفش را نیز میبافتهاند.
سوغات انار
شهرستان انار یکی از مراکز اصلی تولید پسته کشور است. باغات پسته این شهرستان بیش از ۳۰ هزار هکتار است که سالانه ۲۵ هزار تن پسته از آنها برداشت میشود. بخش زیادی از پسته اکبری که مرغوبترین پسته است در شهرستان انار تولید میشود.
پژوهش از: محمدرضا نسب عبداللهی – ایمیل anarkhabar@gmail.com